İLGİNİZİ ÇEKEBİLİR
Bir köke ya da gövdeye gelerek onların anlamını ya da türünü değiştiren eklere “yapım ekleri” denir. Yapım eki alan sözcüklere “türemiş sözcük” adı verilir. Türkçe’de dört ayrı yapım eki çeşidi vardır. Şimdi bu “yapım ekleri”ni örneklerle beraber görelim.
1. İsimden İsim Yapan Ekler
Bu ekler kök ya da gövde (bir kelimenin yapım eki almamış biçimi) durumundaki isim soylu kelimelere gelerek yeni isim, sıfat ve zarflar türetir. Türkçedeki “isimden isim yapım ekleri” şunlardır:
-ca → Yaz tatilinde İngiliz-ce öğrenmeyi planlıyorum.
-cil → Ben-cil biri değilim.
-cik → Bu heykel-cik, bir sanat eseridir.
-daş → Her vatan-daş bilinçli olmalidır.
-il → Tek-il isimlere bir örnek verelim.
-msi → Mavi-msi tonları severim.
-ak → Buğday baş-aklarına bakar mısınız?
-mser → Niçin bu kadar kötü-msersin?
-sızın → Onu an-sızın karşımda gördüm.
-leyin → Gece-leyin bir ses böler uykumu.
-lı → Allah, ana-lı baba-lı büyütsün.;
-lik → Bu gelin-lik sana çok yakışacak.
-sı → Çocuk-su davranışları vardı.
-sız → Onu etki-siz hale getirdik.
2. İsimden Fiil Yapan Ekler
İsim soylu kelimelere gelen bu ekler, herhangi bir kipte çekimlenmeye uygun filler türetir. Örneğin “Öğretmenimizin bilgilerinden faydalanmalıyız.” cümlesindeki “faydalanmalıyız” kelimesi “fayda” sözcüğünden türetilmiştir. “Göz” kelimesi “-mak, -mek” mastar ekini alamayan bir isimdir. Bu kelime “-lan” ekini aldığında bir fille dönüşür ve mastar ekini alabilecek duruma gelir: fayda-lan (mak)
Aşağıda gösterilen ekler de isimden fiil türetmiştir:
-da → ışıl-da-yan yıldızlara bakıyorduk.
-e → Bu kelime, bir isimden tür-e-miştir.
-el → Hepiniz bu tarafa yön-el-in, dedim.
-ar → Onu böyle görünce gözlerim yaş-ar-dı.
-ik → Kapının önünde elli kişi bir-ik-mişti.
-la → Biraz yavaş-la-yın, hızlı gidiyorsunuz.
-lan → Kuşku-lan-manıza gerek yok.
-laş → Ziyaretlerimizi sık-laş-tıracağız.
-sa → Çocuk çok su-sa-dığını söylüyordu.
3. Fiilden İsim Yapan Ekler
Bu ekler fiil kök ve gövdelerine gelerek isim, sıfat, zarf görevinde kullanılabilecek kelimeler türetir:
-gı → Düşüncelerinize say-gı duyuyoruz.
-aç → Su say-aç-larındaki arıza giderildi.
-egen → Gez-egen-imiz, tehlike altında.
–ak → Diğer takımın at-ak-ları daha etkiliydi.
-al → Bu kur-al-ı bilenlerin sayısı azdır.
-emeç → Dön-emeç-ten sonra yol daralıyor
-enek → Onun yet-enek-lerini hepimiz biliriz.
-ge → Türkiye, asla bir sömür-ge olamaz.
-gan → Zemin çok kay-gan, düşebilirsiniz.
-gi → Yeni ser-gi-mi iki gün sonra açacağım.
-gıç → Herkes dal-gıç-lara özeniyor.
-gın → Yay-gın bir inanıştır bu.
-geç → İnsan bu kadar da üşen-geç olamaz!
-ı → Yakında an-ı-larımı yazacağım.
-ıcı → Dışarıda bunalt-ıcı bir sıcak var.
-k → Bu patla-k topla ne yapacaksınız?
-ık → Ben böyle şeylere alış-ık değilim.
-im → Seç-im sonuçlarını merak ediyorduk.
-ın → Bir yığ-ın işim var.
-ç → Kıskan-ç-lığın bu kadarı da biraz fazla!
-it → Mağaranın tavanında sark-ıt-lar vardı.
-ti → Bu hastalığın belir-ti-leri nelerdir?
4. Fiilden Fiil Yapan Ekler
Bu ekler, fiil kök ve gövdelerine gelerek yeni filler türetir. Örneğin “Düşmanın bu saldırısını da püskürteceğiz.” cümlesindeki “saldırı” kelimesinin kökü olan “sal-” kelimesi “-mak” ekini alabilen bir fiildir. Bu kelimeye “dır” eki getirildiğinde kelime yine “-mak” ekini alabilen bir fiile dönüşmüştür: sal-mak | sal-dır-mak
Aşağıda gösterilen ekler de filden fiil türetmiştir.
-tar → Bana ak-tar-ılan bilgi yanlışmış.
-a → Kulaklarınıza pamuk tık-a-yın.
-ala → Çocukları kov-ala-maktan vazgeç.
-ar → Onu dışarı çık-ar-mak istiyorduk.
-ıksa → Bu durumu kan-ıksa-dık.
-ul → Kötü haber çabuk duy-ul-urmuş
-ımsa → Tatlı bir gül-ümse-yişi özlemişim.
-n → Bu cadde, dile-n-cilerden geçilmez.
-ur → Açları doy-ur-mak isterdi.
-uş → Onunla boz-uş-tuk.
-ştır → Ara-ştır-maları mızı tamamladık.
-t → Bizi yanıl-t-tığını sanıyor, ama yanılıyor.